Een zoetsappig soort 'Inspirational-ism'

[foto’s van mensen met een beperking] hebben vaak een soort ‘Inspirational-ism’ waar sommige mensen binnen de gemeenschap van mensen met een beperking naar refereren als ‘disability inspiration’. Vertaling: het maakt dat andere mensen zich goed voelen terwijl ze compleet negeren dat wij op de eerste plaats behandeld willen worden als mensen. Ze loven ons wanneer we doen wat mensen zonder beperking elke dag doen. Dat geeft ons de impressie dat we grotendeels niet in staat zijn om normale dingen te doen terwijl het tegenovergestelde waar is.

Hoe fotografie vormt

Foto’s zijn per definitie subjectief, terwijl ze objectief lijken. Ze presenteren een beeld van iets dat echt gebeurd is maar dat betekent niet dat ze niet vooringenomen kunnen zijn. Een fotograaf maakt immers bewust en onbewust keuzes. Deze keuzes hebben invloed op hoe de kijker het object van de foto ziet. Zo kunnen foto’s een boodschap overbrengen door de stijl of perspectief. Meerdere foto’s die op een bepaalde manier genomen worden kunnen een heel narratief creëren.

Een van de eerste wetenschappers die onderzoek heeft gedaan naar het effect dat foto's kunnen hebben, is Susan Sontag. In haar boek ‘Over Fotografie’ noemt ze verschillende begrippen om fotografie als medium te omschrijven: op verschillende momenten kan het “grandioos”, “verraderlijk“, “voyeuristisch“, “plunderend“, “verslavend“, en “reductief” zijn. Kort gezegd: het is een medium met veel macht en invloed.

Jordan Nicholson, hierboven geciteerd, zelf een fotograaf en tevens een persoon met een beperking, vertelt over hoe problematisch het medium kan zijn. Hoe reductief het kan zijn voor de gemeenschap van mensen met een beperking en hoe er een narratief wordt gecreëerd dat is doordrenkt van ‘disability inspiration’. “Het maakt dat andere mensen zich goed voelen terwijl ze compleet negeren dat wij op de eerste plaats behandeld willen worden als mensen. Ze loven ons wanneer we doen wat mensen zonder beperking elke dag doen. Dat geeft ons de impressie dat we grotendeels niet in staat zijn om normale dingen te doen terwijl het tegenovergestelde waar is." Sontags omschrijving van fotografie als ‘reductief’ past in dit geval het beste: mensen worden gereduceerd to een ‘inspiratie’. Dit is deels de schuld van het medium fotografie, dat niet geschikt is om zoiets complex als een mens genuanceerd weer te geven. Maar dit verschijnsel is zeker ook toe te schrijven aan de manier waarop de maatschappij kan kijken naar mensen met een beperking en de plaats die zij innemen in de maatschappij.

Foto’s kunnen ook een retorische functie aannemen omdat ze bepaalde reacties bij de kijker kunnen oproepen. Ze kunnen de manier waarop mensen naar zichzelf en anderen kijken vormen. Ze hebben invloed op de algemene beeldvorming van mensen met een beperking en ‘disability inspiration’ is maar een van vele manieren waarop de visualisatie van mensen met een beperking kan worden vervormd.

De foto’s van mensen met een beperking die waarschijnlijk het meest wijdverspreid zijn, en dus het meest bepalend voor de beeldvorming, zijn foto’s in de krant. Vraag is of tijdens het maken en plaatsen van deze foto’s wel nagedacht wordt over het effect dat ze kunnen hebben op het publiek.

 
Toen en nu

Wordt er wel nagedacht over de wijze waarop mensen met een beperking in beeld worden gebracht? Het jaar 1981 was het internationale jaar van de gehandicapten. Het was een jaar dat een omslag betekende voor de wijze waarop mensen met een beperking in beeld worden gebracht. Het jaar zette een plan in actie dat de nadruk legde op de bevordering van gelijke kansen, rehabilitatie en preventie van ziekten. In Nederland had het jaar zelf niet zoveel impact als de bedoeling was, maar er werd een begin gemaakt. Het was de start van een voortdurende strijd voor visibiliteit en tegen de reductieve sentimenten waar fotograaf Jordan Nicholson op doelde.

In dit jaar heeft vormgever Swip Stolk de kinderpostzegel ontworpen met het Internationale jaar van de Gehandicapten als onderwerp. Stolk heeft duidelijk nagedacht over de boodschap die de foto’s  van kinderen met een beperking, geïncorporeerd in het ontwerp van de zegels, overbrengt. Stolk vond dat het jaar de volgende boodschap moest hebben: de integratie van het kind met een beperking in de samenleving. De bovenste rij zegels laat een jong meisje zien voor wie de ‘deur’ van de samenleving steeds meer open gaat. De onderste rij zegels laat drie kinderen zien. In de bovenste helft van de zegel is één van de kinderen vervaagd, terwijl het kind in de onderste helft wel zichtbaar is. De zegels laten de integratie zien van kinderen met een handicap binnen een groep vrienden of familie.

Swip Stolk koos ervoor om de beperking van de kinderen op deze zegels niet af te beelden. Hij koos ervoor om alleen hun gezichten te laten zien, om zo de persoon en niet de beperking op de eerste plaats te zetten. Foto’s organiseren op een bepaalde manier de blik van de kijker en trekken zo de aandacht vaak naar een aspect van de foto. Als Stolk wel de beperkingen van deze kinderen zou laten zien, zou zijn boodschap duidelijker zijn geweest. Dit zou echter betekenen dat hij een persoon tot een boodschap zou reduceren. Hij koos er bewust voor dit niet te doen.

De Volkskrant

Deze mate van bedachtzaamheid is niet vertegenwoordigd in de nieuwsfotografie van 1981. Misschien kan dat ook niet worden verwacht van kranten aangezien de foto’s vaak alleen een visuele representatie van een gebeurtenis hoeven te zijn. Tussen 1981 en 2019 hebben zich echter wel degelijk merkbare veranderingen in de fotografie van mensen met een beperking voorgedaan.

De bovenstaande foto’s illustreren twee trends die opvallen wanneer foto’s in Nederlandse kranten in 1981 en 2019 worden vergeleken. De twee foto’s stonden alle twee in De Volkskrant, een van de meer wijdverspreide kranten. Beide foto’s werden genomen tijdens een protest van mensen met een beperking. In de foto’s uit 2019 wordt er gepleit voor hogere lonen voor jong-volwassenen met een beperking en de foto uit 1981 laat een bezetting door mensen met een beperking zien van een gebouw dat niet toegankelijk is.

Wanneer je kijkt naar deze twee foto’s van soortgelijke situaties zijn er twee aspecten die in beide foto’s anders zijn. Deze twee aspecten zijn verschillend in een groot deel van de foto’s van mensen met een beperking. Ten eerste: het perspectief van de recente foto’s is vaak vanuit het vooraanzicht en van onder naar boven gefotografeerd waardoor gezichten duidelijk zichtbaar zijn. Dit perspectief impliceert een mate van respect en aanzien voor de persoon of personen op de foto. Terwijl de foto van 1981 van bovenaf genomen is en zo neerkijkt op de personen op de foto. Perspectief is een voorbeeld van een manier waarop fotografie de blik van de kijker op een specifieke manier kan sturen en de kijker op een bepaalde manier kan laten denken over de gefotografeerden.

Ten tweede, in meer recente foto’s zijn gezichten vaak herkenbaar en naar de camera gedraaid. Dit dwingt de kijker om de gefotografeerden als personen te zien. Mensen reageren op getoonde emotie met empathie (niet sympathie), en dit doel kan bereikt worden wanneer gezichten ‘gelezen’ kunnen worden. In de foto uit 1981, gemaakt van de zijkant en van bovenaf, zijn er geen leesbare gezichten. Het gezicht van de man vooraan was waarschijnlijk herkenbaar geweest ondanks de kwaliteit van de camera, als de foto vanuit een ander perspectief was gemaakt.

‘Disability inspiration’ of inspirerend

Om een eigentijds perspectief te krijgen op deze foto’s en de bovenstaande zienswijzen van deze foto’s te kunnen doorgronden praatten we met Willem. Een beleidsambtenaar op gebied van toegankelijkheid en inclusie. Willem zit in een rolstoel en hij vertelde hoe hij dacht over de beeldvorming van mensen met een beperking. Willem ziet het gebrek aan herkenbare gezichten in fotografie ook al destructief voor de beeldvorming van mensen met een beperking. Maar waar sommige mensen in de 2019 foto de trend van Nicholson’s ‘disability inspiration’ zouden herkennen, wijst Willem op het feit dat mensen inspiratie nodig hebben. Hij vertelt dat hij graag meer mensen met een beperking vanuit hun kracht gefotografeerd wil zien worden en als een individu.

Hij herkent Nicholsons ‘disability inspiration’ als fenomeen en merkt op dat dat problematisch kan zijn. Hij is echter een activist en vecht voor het beeld dat mensen met een beperking net zoveel kunnen bijdragen aan de maatschappij als mensen zonder een beperking. Daaronder valt bijvoorbeeld het trots zijn op de mensen met een beperking die buitengewoon presteren zoals de atleten die deelnemen aan de Paralympische Spelen. Een ander voorbeeld voor Willem was een vriend met een dwarslaesie, die meerdere universitaire diploma’s heeft en inmiddels CEO van een Amerikaans softwarebedrijf is geworden. Het feit dat hij de wereld rond moet vliegen voor zijn werk ziet hij niet als een probleem.

Dit zijn volgens Willem de mensen die het beeld dat de maatschappij heeft van mensen met een beperking zullen transformeren. Er is echter een dunne scheidslijn tussen een individu die de mensen met een beperking representeert, en een individu die alleen tot een ‘inspiratie’ wordt gereduceerd. Jordan Nicholson zegt hier het voglende over: “het maakt dat andere mensen zich goed voelen terwijl ze compleet negeren dat wij op de eerste plaats behandeld willen worden als mensen.”

De ‘goede’ visualisatie van mensen met een beperking is iets om naar te streven maar is niet makkelijk te vinden. Wanneer een complexe groep afgebeeld wordt zal niet iedereen het eens zijn over één ‘goede’ aanpak. Fotografie van mensen met een beperking is sinds 1981 fundamenteel veranderd maar in zowel 1981 als nu zijn trends aanwezig die afbreuk doen aan een verantwoorde beeldvorming. Het is belangrijk om na te denken over de boodschap die beelden oproepen. Fotografie is een medium dat makkelijk wijst op, omschrijft, oordeelt. Het is dus essentieel om goed na te denken over de bovenstaande kwesties wanneer foto’s gepubliceerd worden in iets dat zo regelmatig, zo wijdverspreid en zo invloedrijk is als, het nieuws.

 

Met dank aan Willem Scheffer

 

 

Mats Jacobs en Merle Koertshuis