Op de Deel in Emmeloord rijdt een vreemdeling. Uit het niets wordt zijn auto aangereden door een pachter van de Noordoostpolder. ‘Stommeling, kijk uit!’ roept de vreemdeling. Maar de pachter antwoordt slechts: ‘Stommelingen wonen hier niet, we zijn uitgeselecteerd!’ De opmerking van deze pachter was niet misplaatst, aangezien de boeren van de Noordoostpolder door een strenge selectieprocedure moesten om een bedrijf in ‘het nieuwe land’ te kunnen beginnen.
Dit krantenartikel ‘Verpachting boerderijen in de Noordoostpolder’ is een van de vele advertenties die in kranten werden geplaatst om pachters naar de Noordoostpolder te trekken. In deze advertenties stonden de educatieve en financiële voorwaarden uitgelegd waar een pachter aan moest voldoen.
Credits: Historische Vereniging Noordoostpolder.
Aantrekkelijk boerenparadijs
Tekening van de volgorde waarin de polders zijn drooggelegd en bevolkt. De Noordoostpolder was de eerste polder na het voltooien van de Afsluitdijk. Tekening: Gert Vriend, 2012.
In de eerste helft van de 20e eeuw was er in Nederland een grote vraag naar landbouwgrond. Als oplossing werden tussen 1936 en 1968 de IJsselmeerpolders drooggelegd, tegenwoordig provincie Flevoland. Na de inpoldering van de Wieringermeer en de voltooiing van de afsluitdijk, werd in 1942 begonnen aan de drooglegging en het bevolken van de eerste officiële IJsselmeerpolder: de Noordoostpolder. In totaal reageerden rond de 45.000 mensen op de vele advertenties in vakbladen en kranten waarin om pachters werd gevraagd. Ruim genoeg voor de selectiecommissie van de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders om erg kieskeurig te zijn in wie zij toelieten in de nieuwe Noordoostpolder. Het werd een vorm van social engineering. Om te zorgen dat de polder een winstgevende landbouwsector zou worden, werden alleen de beste boeren toegelaten. Zoals veel van de advertenties laten zien, werden zij vooral beoordeeld op hun praktische landbouwvaardigheden, kennis van het boerenbedrijf, eerdere ervaringen en financiële status. Wat het krantenartikel echter weglaat, is het feit dat niet alleen vakkennis maar ook persoonlijkheid, (cognitieve) gezondheid en leeftijd van belang was voor de selectie.
Het eugenetisch gedachtegoed
Deze selectie wijkt niet ver af van eugenetica. Met de huidige Covid-19 pandemie komen eugenetische onderwerpen weer op tafel. Bio-ethische vraagstukken over de toewijzing van zorg aan mensen met een beperking doen terugdenken aan momenten waarop biomedische modificatie en geforceerde sterilisatie als legitieme opties werden gepresenteerd om beperkingen te voorkomen. De Noordoostpolder bewijst dat eugenetische ideeën zeker aanwezig waren in de Nederlandse geschiedenis. Henri Nicolaas ter Veen (1883-1949) was een sterke aanhanger van het eugenetisch gedachtegoed. Hij was vooral geïnteresseerd in de nieuwe IJsselmeerpolders. Deze fascinatie was ontstaan tijdens zijn onderzoek naar de eerder drooggelegde Haarlemmermeer. Tijdens zijn onderzoek naar de bevolking van de Haarlemmermeer raakte Ter Veen ervan overtuigd dat daar een vorm van Darwins’ survival of the fittest had plaatsgevonden. Niet alleen hadden de inwoners last gehad van slechte huisvesting, ook ziektes zoals malaria en cholera hadden de Haarlemmermeer niet overgeslagen. Ter Veen geloofde dat dit ervoor had gezorgd dat de overgebleven bevolking zowel cognitief als fysiek sterker was dan de overige Nederlandse boerenbevolking.
Professor Henri Nicolaas ter Veen tussen zijn studenten in de Wieringermeer in 1937. Ter Veen kwam hier vaker uit interesse in de ontwikkeling van deze nieuwe gebieden.
Foto: Erfgoedpark Batavialand, Lelystad.
Na de Haarlemmermeer werden meer polders ingericht. Ter Veen argumenteerde dat door een strenge selectie van inwoners het lot van het ‘Wilde Westen’ in de Haarlemmermeer de IJsselmeerpolders bespaard zou kunnen blijven en dat de overheid hier een actieve rol in moest spelen. In 1926 werd hij dan ook benoemd tot secretaris van de Commissie ter bestudering van de uitgifte van Zuiderzeegronden. Met de hulp van deze commissie werd onder andere de in 1942 drooggelegde Noordoostpolder tot in detail uitgedacht. Ondanks dat de polder hoofdzakelijk voor landbouw bedoeld was, waren het niet alleen boerderijen en dorpen die op de tekentafel verschenen. Ook de toekomstige inwoners van de Noordoostpolder werden zorgvuldig uitgekozen. Ter Veen zag de polder als een maakbare samenleving en vond dat alleen een bepaald type mens een plek in de polderbevolking verdiende. In zijn boek De Kolonisatiepolitiek in de Noordoostpolder schrijft hij dat ‘zelfvertrouwen, ondernemingslust, arbeidzaamheid, uithoudingsvermogen, sterke vitaliteit, nuchter rationalisme’ typische psychische kenmerken van een polderbevolking zijn. Het zoeken naar deze eigenschappen in het selectieproces voor pachters creëerde dus een vorm van eugenetica, aangezien dit ook mensen buitensloot die cognitief of fysiek "ongeschikt" werden geacht. Maar waar lag die grens?
De selectieprocedure van Lindenbergh
Het subjectieve selectieproces dat hier voor het bevolken van de Noordoostpolder uit voortkwam werd bedacht door Bram Lindenbergh (1911-1996). Samen met 7 anderen keek hij door alle aanmeldingen en wees de kandidaten af die niet aan de basisvoorwaarden konden voldoen. In deze video vertelt geselecteerde boer Theo Steverink bijvoorbeeld dat een kandidaat tussen de 26 en de 50 jaar moest zijn om zich aan te melden. Daarnaast moest de kandidaat getrouwd zijn of vaste verkering hebben en een bepaald geloof aanhangen. Deze voorwaarden klinken wellicht simpel, maar wie ze nog eens goed analyseert ziet dat ze een duidelijk doel hadden: bepaalde typen mensen ontmoedigen zich aan te melden. De eis een lange termijn relatie te hebben zorgt er namelijk tegelijkertijd voor dat het aantal homoseksuele mensen in de nieuwe samenleving van de polder gelimiteerd zou blijven. In een tijd waarin homoseksualiteit nog steeds als een ongewenste biologische afwijking werd gezien, is het niet gek dat werd geprobeerd dit te voorkomen.
Theo en Enne Steverink beschrijven de basisvoorwaarden om geselecteerd te worden. Hieruit blijkt dat kandidaten afgewezen konden worden vanwege een van de norm afwijkende seksualiteit of religie.
Credits: NTR/VPRO Andere Tijden.